1938

1938 – Op 12 augustus 1938 steekt de zesentwintigjarige Kurt Rosenthal de grens met Nederland over, met als bestemming de Verenigde Staten waar zijn zus woont. Hij is op de vlucht voor de nazi’s. In Amsterdam wordt hij opgevangen door een joods vluchtelingencomité. Wanneer hij zich echter meldt bij de vreemdelingenpolitie omdat hij geen geldige reispapieren heeft, wordt hij teruggestuurd naar Duitsland en komt uiteindelijk in Dachau terecht.

Symptomatisch verhaal

Het verhaal van Kurt is symptomatisch. Als na de dijkbreuk van 1938 een tsunami van vluchtelingen Europa overspoelt, sluiten de landen op dit continent in een beweging van vallende dominostenen hun grenzen. Ondanks de bekendheid over het zware lot van deze bevolkingsgroep onder de nazi’s. Tot 1938 laat Nederland joodse vluchtelingen toe onder de voorwaarde dat ze over geldige papieren beschikken of in acuut levensgevaar verkeren. Dat laatste is nogal strak gedefinieerd. De dreiging van een concentratiekamp wordt niet als levensbedreigend beschouwd.

Het verhaal van de J

De vluchtelingenstroom groeit na 12 maart van 1938 verder aan na de annexatie van Oostenrijk door Duitsland. Verschillende landen willen hun controles verscherpen, maar lopen tegen het probleem aan dat het moeilijk is te bepalen wie joods is en wie niet. D Zweedse en Zwitserse regering vragen de nazi’s om een J in de paspoorten van de joden te zetten. De nazi’s stemmen daar maar al te graag mee in om het reizen van Arische Duitsers eenvoudig mogelijk te houden. In september van 1938 was de J een feit.

Grenzen dicht voor gelukszoekers

Na de Kristalnacht van 9 op 10 november van dat jaar wordt de stroom joden pas echt overweldigend massaal. Vanaf dat moment tot aan het uitbreken van de oorlog pakken zo’n half miljoen joden de weinige biezen die de nazi’s hen laten. Ze proberen met tien mark per persoon – meer mogen ze niet meenemen – elders een veilig onderkomen te zoeken. Helaas voor hen sluiten de Europese landen in een hoog tempo de grenzen van deze gelukszoekers.

Repatriëring naar Duitsland

Er rest hen geen andere mogelijkheid dan te trachten om illegaal de grens te passeren. In het geval ze worden gepakt, rest repatriëring naar Duitsland. Om strategische redenen worden gepakte vluchtelingen niet bij buurlanden over de grens gezet. Dan bestaat immers het gevaar dat zo’n land hetzelfde doet in omgekeerde volgorde.

De grenzen definitief dicht

Uiteindelijk sluiten alle landen definitief hun grenzen voor joodse vluchtelingen. En dat wordt strak nageleefd. Nederland bijvoorbeeld zet duizend extra grenswachters in. Er gaan zelfs stemmen op om dat aantal op te schroeven naar twintigduizend, maar dat gebeurt uiteindelijk niet. Wel komen er zogenaamde ‘vliegende teams’ die kunnen worden ingezet op de plekken waar dat op een bepaald moment het hardste nodig is.

De achtergronden van het vluchtelingenprobleem

Wat is toch het grootste probleem met joodse vluchtelingen in die tijd? Om te beginnen gaat het om een groep totaal verpauperde mensen, over het algemeen zonder bezittingen of vermogen. Die of dat is hen immers afgenomen door de nazi’s. De vraag ‘wat een vluchteling een gemeenschap kost’ speelt een belangrijke rol. Daarbij zijn landen ook nog eens bang voor een aanzuigende werking. Naast Duitsland en Oostenrijk, is er ook een enorme druk op joden in Hongarije en Polen. Bovendien heeft de Spaanse burgeroorlog reeds een half miljoen vluchtelingen opgeleverd.

Koudwatervrees, economie en racisme

De bereidheid van de Europese regeringen om met de nazi’s te onderhandelen over het vluchtelingenvraagstuk komen mede voort uit de koudwatervrees na de gewelddadige omwenteling die heeft geleid tot de Sovjet-Unie. Zowel bevolking als regering vraagt zich af of er met de joden geen vijfde colonne wordt binnengehaald. Ook de economische bescherming van de bevolking speelt een belangrijke rol. Er speelt immers een ongekend ingrijpende economische crisis die ook zonder vluchtelingencrisis tot grote werkeloosheid en armoede leidt. En last but not least spelen racistische vooroordelen een rol. Joden staan immers bekend als onbetrouwbaar, vrekkig en uit op wereldheerschappij. Wie wil zulke verschrikkelijke mensen binnen de landsgrenzen.

Op 1 september komt aan deze problematiek gelukkig een abrupt einde als de Duitsers Polen binnenvallen en de tweede wereldoorlog een feit is …

Bron: ‘Alle grenzen gingen dicht’. Artikel De Groene Amsterdammer, 29 april 2009.
Lees ook: Nederland niet het braafste jongetje van de klas.